„Wojna o kulturę” w Galicji i na Śląsku Cieszyńskim

prof. dr hab. Janusz Spyra

Wydział Humanistyczny UJD
Instytut Historii

e-mail: j.spyra@ujd.edu.pl

prof. Mgr. Lukáš Fasora, Ph.D.

Masarykova univerzita w Brnie
Filozofická fakulta
Historický ústav

Dyscyplina naukowa: historia

„Wojna o kulturę” w Galicji i na Śląsku Cieszyńskim (przed 1914 r.)

W polskiej tradycji pojęcie „wojny o kulturę” kojarzy się z zaborem pruskim raz kanclerzem zjednoczonego Cesarstwa Niemieckiego Otto von Bismarkiem, który w 1872 r. wsparł dążenia liberałów i rozpętał walkę z Kościołem katolickim, która weszła do historii pod nazwą „Kulturkampf”, przy okazji zwalczając także Polaków, w zdecydowanej większości wyznawców katolicyzmu. W rzeczywistości w 2 połowy XIX wieku w niemal wszystkich krajach Europy toczyła się „wojna o kulturę”, rozumiana jako dążenie różnych środowisk od ograniczenia wpływu Kościoła, zwłaszcza katolickiego, w życiu publicznym. Szerszą płaszczyzną tego sporu była rywalizacja między wciąż dominującymi światopoglądami religijnymi, a świeckimi, wspieranymi przez osiągnięcia szybko rozwijającej się nauki. Procesy te są dobrze przebadane w odniesieniu do takich krajów jak np. Niemcy, czy monarchia austro-węgierska, tu przede wszystkim dla ziem czeskich, Tyrolu i Węgier. Natomiast historiografia polska ogranicza się jak dotąd do prac poświęconych „Kulturkampfowi” w zaborze pruskim, skupiając się przy tum jedynie na jego wątku narodowym.

Celem projektu byłoby przebadanie dążeń sekularyzacyjnych na ziemiach polskich, a dokładnie w dwóch krajach wchodzących w skład wielonarodowej monarchii Habsburgów, mianowicie Galicji oraz na Śląsku Cieszyńskim. W obu obowiązywało takie same ustawodawstwo, np. szkolne, jak w Tyrolu czy w Czechach i na Morawach, ale pozycja kościołów była odmienna, podobnie jak struktura i nastawienie poszczególnych społeczności. W Galicji Kościół katolicki działał w sojuszu z rządzącymi partiami arystokratyczno-szlacheckimi, przy czym fundamentem współpracy było z jednej strony obrona polskości, z drugiej istniejącego porządku społecznego. Tu tendencje sekularyzacyjne mogły przejawić się jedynie ze strony nowych grup i warstw społecznych, zwłaszcza robotników, które jednak były słabe i zorganizowały się bardzo późno. Na Śląsku Cieszyńskim Kościół katolicki musiał uwzględniać fakt istnienia silnej mniejszości protestanckiej (ok. 20-30% populacji), a miejscowe elity, wobec zaniku szlachty, wywodziły się z grona mieszczaństwa, bogatego chłopstwa oraz urzędników. Tendencje modernizacyjne były tutaj silniejsze i w dużej mierze wspierane przez część elit, zwłaszcza niemieckiego pochodzenia. Zadaniem dysertacji doktorskiej byłoby przebadania najważniejszych etapów „wojny o kulturę” , z podkreśleniem elementów wspólnych w obu krajach, jak też cech specyficznych. Badania będą wykorzystywać wszystkie niezbędne metody badawcze dla tego rodzaju badań historycznych, w tym metody prasoznawcze, jako, że omawiany spór ideowy odbywał się w dużej mierze poprzez gazety i inne publikacje, wpływając na zmiany w nastawieniu opinii publicznej.