Uniwersytet
Opiekun naukowy:
dr hab. Joanna Warońska-Gęsiarz, prof. UJD
Dramatopisanie kobiet w Polsce w XX wieku – problematyka, poetyka, recepcja
Współczesne zainteresowanie autorkami tekstów scenicznych wynika z obserwowanych przemian kulturowych oraz coraz większej aktywności kobiet w szeroko rozumianym życiu teatralnym. Taka postawa sprzyja ponownej lekturze sztuk pisanych przez kobiety od początku wieku, nawet tych nieobecnych we współczesnym obiegu czytelniczym i teatralnym. Wśród postulatów wysuwanych przez różne środowiska akademickie (by wskazać choćby projekt HyPaTia realizowany w Instytucie Teatralnym im Z. Raszewskiego w Warszawie – w skład zespołu wchodziły badaczki reprezentujące Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Gdański oraz Instytut Sztuki PAN) jednym z najważniejszych jest stworzenie na nowo historii teatru, w której znajdzie się miejsce dla marginalizowanych z różnych powodów kobiet, często ze względu na odmienność genologiczną ich twórczości, uznaną za aberrację, kontrowersyjność stawianych tez lub zachowań.
Tymczasem już w międzywojennym teatrze kobiety odgrywały coraz większą rolę. Były aktorkami, ale również reżyserkami, scenografkami, krytyczkami oraz autorkami sztuk. Jeśli w Młodej Polsce dramatopisarką wyrastającą ponad przeciętność była Gabriela Zapolska, a pozostałe, m.in. Amelia Hertzówna czy Zofia Wójcicka-Chylewska, przeminęły niemal niezauważenie, to już w Dwudziestoleciu można wskazać silną grupę autorek, począwszy od tych najbardziej znanych, choć niekoniecznie kojarzonych z dramatem – Zofię Nałkowską, Marię Kuncewiczową, Marię Pawlikowską-Jasnorzewską, przez przypominane w ostatnich latach: Eleonorę Kalkowską, Marię Morozowicz-Szczepkowską, aż do autorek wciąż jeszcze czekających na krytyczną lekturę ich sztuk, jak choćby uznana reżyserka Zofia Modrzewska (np. Błędne koło Krystyny). W zakresie dramatu na pewno warto zastanowić się nad podejmowaną przez kobiety tematyką, wybieranymi konwencjami oraz formami, które odpowiadały ich wrażliwości i światopoglądom, ale zarazem mogły stać się narzędziem walki z hegemonicznym dyskursem społecznym i kulturowym, w tym również genologicznym.
Wskazany obszar badawczy łączy ujęcia – analizę dramaturgiczną (eksponującą odmienność dramatu jako rodzaju literackiego, będącego nie tylko zapisem stosunku autora do tradycji i obowiązujących konwencji literackich, ale również jego wizji teatralnej), krytykę feministyczną oraz badania koncentrujące się na definiowaniu miejsca kobiet w społeczeństwie. W tak wyznaczonym obszarze badań można wskazać wiele szczegółowych zagadnień wartych podjęcia:
- monograficzne badania twórczości autorek, analiza przemian stosowanej przez nie poetyki, poszukiwania ich genologicznych antenatek, krewnych i następczyń;
- ujęcia problemowe podejmujące różnorodność stanowisk dramatopisarek wobec określonych zagadnień, ze względu na reprezentowanie odmiennych środowisk, pokoleń czy światopoglądów;
- ujęcia genologiczne – wynikające z badań nad odmianami gatunkowymi uprawianymi przez pisarki;
- analiza recepcji wybranych dramatów, która nie tylko przypomni ocenę sztuki przez jej współczesnych, ale będzie namysłem nad kontekstem wypowiadanych sądów.
Drama written by women in Poland in the 20th century – issues, poetics, reception
Contemporary interest in the authors of stage texts is a result of observed cultural changes and the increasing activity of women in the broadly understood theatrical life. Such an attitude is conducive to the re-reading of plays written by women, starting from plays written at the beginning of the century, even those absent from modern reading and theatrical circulation. Among the demands made by various academia (for example the HyPaTia project carried out at the Z. Raszewski Theatre Institute in Warsaw by a team consisting of researchers representing the University of Warsaw, the University of Gdańsk, and the Institute of Art of the Polish Academy of Sciences), one of the most important is the creation of an almost new history of theatre, where there will be a place for women who are marginalized for various reasons, often due to genological otherness, or considered to be an aberration, or controversialism of advanced theses or behaviour.
In the meantime, already in the interwar theatre, women played an increasingly important role. They were actresses, but also directors, scene designers, critics, and authors of plays. If in Young Poland the playwright rising above mediocrity was Gabriela Zapolska, and others, including Amelia Hertzówna or Zofia Wójcicka-Chylewska, went almost unnoticed, although already in the Interwar Period you can make reference to a strong group of authors, starting with the most famous, although not necessarily associated with drama – Zofia Nałkowska as well as Maria Kuncewiczowa, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, through the authors recalled in recent years: Eleonora Kalkowska, Maria Morozowicz-Szczepkowska, to those still waiting for critical reading of their texts without prejudice and with the use of contemporary research tools such as the play of the acclaimed director Zofia Modrzewska entitled Christine’s vicious circle. When it comes to drama, it is certainly worth reflecting on subjects dealt with by women, chosen conventions and forms that corresponded to their sensitivities and worldviews, but at the same time that could also become a tool for combating hegemonic social and cultural discourse, including genological discourse.
The research area described combines the following approaches – dramaturgical analysis (exposing the otherness of drama as a literary genre, which is not only a record of the author’s attitude to tradition and existing literary conventions but also his or her theatrical vision), feminist criticism, and research focusing on defining the place of women in society. In the research area specified in this way, a number of specific issues can be identified:
- monographic studies of authors’ works, analysis of the transformation of their poetics, and searching for their genological ancestresses, relatives, and successors;
- problem approaches showing the diversity of playwrights’ attitudes towards specific issues, caused by the fact that they represent different backgrounds, generations, or worldviews;
- genological approaches – resulting from the research on genre varieties pursued by writers;
- an analysis of the reception of chosen dramas, which will not only remind the assessment of a play by the viewers who saw it at that time but will also allow us to reflect on the reasons for the aired judgements.
Opiekun naukowy:
dr hab. Bartosz Małczyński, prof.UJD
Teksty grup rockowych i metalowych wobec problematyki sacrum i profanum
Celem badań jest opis i interpretacja relacji, w jakich pozostają teksty grup rockowych i metalowych względem szeroko pojętej problematyki sacrum. Relacje te przyjmują rozmaite postaci: od afirmatywno-aprobatywnych (casus chrześcijańskiej muzyki metalowej) po skrajnie krytyczne, odwołujące się m.in. do ideologii satanizmu, okultyzmu, antyklerykalizmu, poganizmu (przypadek norweskiego black metalu i innych odmian). W kręgu badań znajdują się również analizy audiowizualne, koncentrujące się na okładkach, teledyskach, wizerunkach scenicznych, w których ekspozycji podlega wymiar sakralny w jego pozytywnym lub negatywnym ujęciu.
Rock and metal lyrics in the context of the sacred and the profane
The aim of the research is to describe and interpret the relationships in which the rock and metal lyrics remain in relation to the broadly understood issue of the sacred and the profane. These accounts take various forms: from affirmative-approbative (the case of Christian metal music) to extremely critical, referring to e.g. to the ideology of Satanism, occultism, anti-clericalism, paganism (the case of Norwegian black metal and other varieties). The scope of research also includes audiovisual analyzes, focusing on covers, music videos, stage images, in which the sacred dimension is exposed in its positive or negative approach.
Opiekun naukowy:
dr hab. Artur Żywiołek, prof. UJD
1.
Naukowe imaginaria w literaturze nowoczesnej
Związki literatury i nauki stanowią nie tylko domenę pisarstwa science fiction, lecz takż obecne są w twórczości poetów i pisarzy różnych formacji kulturowych (polskich i europejskich). Choć „wynalazcą” gatunku s-f był Stanisław Lem, to przecież także inni poeci i pisarze inspirowali się problematyką nowoczesnej kosmologii, astrofizyki, fizyki czy matematyki, kreując swoje wizje możliwych i niemożliwych światów. Opublikowane w roku 1919 dzieło Rudolfa Kassnera Liczba i oblicze stanowi świadectwo refleksji na temat relacji między matematyką i fizyką matematyczną (na przykład teoria względności Einsteina, geometria Riemanna czy teorie nieokreśloności Gödla) a wyobraźnią poetycką oraz estetyczno-filozoficzną. Artystyczną ewokacją dynamiki istnienia w pespektywie konsekwencji wywołanych przez dwudziestowieczne „rewolucje naukowe” jest na przykład twórczość Bolesława Leśmiana, dla którego podstawowym zagadnieniem światopoglądowym był rytm, będący nie tylko przejawem dźwiękowej natury języka, lecz przede wszystkim efektem wzajemnego oddziaływania wyobraźni naukowej i poetyckiej. Wiele śladów naukowych pasji odnaleźć można także w twórczości Edwarda Stachury, Tymoteusza Karpowicza, a także u dziewiętnastowiecznych poetów i pisarzy takich jak Mickiewicz, Słowacki czy Prus oraz wielu innych.
Scientific imaginaries in modern literature
The ties linking literature and science are not only the domain of science fiction writing, but are also present in the works of poets and writers of numerous cultural formations (both Polish and European). Although the „inventor” of the sci-fi genre was Stanisław Lem, other poets and writers also drew inspiration from modern cosmology, astrophysics, physics or mathematics, forging visions of possible and impossible worlds. Published in 1919, Rudolf Kassner’s work „Number and Face” is a testament to a reflection on the relationship between mathematics, mathematical physics (for example, Einstein’s theory of relativity, Riemannian geometry and Gödel’s incompleteness theorems) and poetic and aesthetic-philosophical imagination. An artistic evocation of the dynamics of existence in the perspective of the consequences of the 20th century „scientific revolutions” are, for example, the works of Bolesław Leśmian, for whom the basic worldview was rhythm, which is not only a manifestation of the aural nature of language, but above all the result of the interplay between scientific and poetic imagination. Many traces of passion for science can also be found in the works of Edward Stachura, Tymoteusz Karpowicz, as well as among nineteenth-century poets and writers such as Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki and Bolesław Prus, alongside many others.
2.
Historia strukturalizmu w Polsce na tle europejskich przemian nauki o literaturze
Podstawowym celem dysertacji dotyczącej dziejów polskiego strukturalizmu byłby opis retorycznych strategii, uobecnionych w twórczości naukowej „wielkiej czwórki”: Janusza Sławińskiego, Michała Głowińskiego, Edwarda Balcerzana i Kazimierza Bartoszyńskiego. Specyficzna odmiana polskiego strukturalizmu, jaką była polska „szkoła komunikacji literackiej”, stanowi integralną część dziejów strukturalizmu europejskiego. Poza tym sam status „komunikacji literackiej” wskazuje na obecność retoryki i retoryczności jako fundamentalnej tradycji badawczej oraz dziedziny warunkującej uprawianie naukowej refleksji, związanej przecież z takimi strategiami retorycznymi jak heureza (inventio), taksonomia (dispositio), czy hermeneutyka (hermeneia, elocutio). W naukowym pisarstwie „wielkich polskich strukturalistów” można odnaleźć nie tylko wnikliwy opis retorycznego „modelu komunikacji”, lecz także wyraźnie zaznaczoną problematykę przekładu literackiego oraz obszar propedeutyki myślenia naukowego, to jest takiego kształtowania dyskursu naukowego, który opiera się na regułach odpowiedzialnego, krytycznego, precyzyjnego i falsyfikowalnego gromadzenia, porządkowania, wyjaśniania, rozumienia, argumentowania, interpretowania zjawisk kultury.
The history of structuralism in Poland against the background of European transformations in the study of literature
The key purpose of the dissertation on the history of Polish structuralism would be a description of rhetorical strategies present in the academic work of the „big four”: Janusz Sławiński, Michał Głowiński, Edward Balcerzan and Kazimierz Bartoszyński. A specific variation of Polish structuralism, i.e. the Polish „school of literary communication”, is an integral part of the history of European structuralism. Moreover, the very status of „literary communication” indicates the presence of rhetoric and rhetoricality as a fundamental research tradition and a field paving the way for scientific reflection, which is associated with rhetorical strategies such as invention (inventio), taxonomy (dispositio), and hermeneutics (hermeneia, elocutio). In the academic writing of „great Polish structuralists”, one can find not only a detailed description of the rhetorical „communication model”, but also a clearly defined issue of literary translation and the area of propedeutics of scientific thinking, that is, the formation of scientific discourse that is based on the principles of responsible, critical, precise and falsifiable gathering, ordering, explaining, understanding, arguing and interpreting cultural phenomena.
3.
Filozofia w kręgu literatury. Studium o pisarstwie filozoficznym wybranego myśliciela XIX i/lub XX wieku
Związki literatury i filozofii to zagadnienie powszechnie znane i oczywiste. Niemniej jednak obecność literackich inspiracji w tekstach filozoficznych, wzajemne przenikanie się dyskursu filozoficznego i literackiego, „poezja myślenia”, intertekstualne odniesienia, retoryczne modelowanie wypowiedzi filozoficznej poprzez rozmaite tropy i figury stylistyczne – wszystko to może wyznaczyć oryginalną perspektywę badawczą dla ponownego odczytania pism polskich filozofów doby romantyzmu i współczesności (Cieszkowski, Hoene-Wroński, Bukaty, Braun, Witkacy, Tischner, Falkiewicz…)
Philosophy in the Circle of Literature. A study of the philosophical writings of a selected 19th and/or 20th century thinker
The relationship between literature and philosophy is a well-known and obvious issue. Nevertheless, the presence of literary inspirations in philosophical texts, the interpenetration of philosophical and literary discourse, the „poetry of thinking”, intertextual references, the rhetorical modeling of philosophical statements through a variety of tropes and stylistic figures – all this may provide an original research perspective for re-reading the writings of Polish philosophers of the Romantic era and the present day (Cieszkowski, Hoene-Wroński, Bukaty, Braun, Witkacy, Tischner, Falkiewicz…)
4.
Historia „Tygodnika Powszechnego”
Założony w roku 1945 przez ks. kardynała Adama Sapiehę „Tygodnik Powszechny” stanowi niezwykle ważną część polskiej historii intelektualnej. Przez dziesięciolecia pismo to było areną spotkań, sporów i dyskusji wielu wybitnych intelektualistów, poetów, pisarzy, artystów. Unikalny w skali światowej fenomen „Tygodnika Powszechnego” polegał na tym, między innymi, że jego wieloletni redaktor naczelny Jerzy Turowicz skupił wokół siebie najwybitniejszych polskich intelektualistów. Wszak w „Tygodniku” publikowali twórcy tej miary co Czesław Miłosz, Zbigniew Herbert, Stanisław Lem, a także Andrzej Bardecki, Zofia Starowieyska-Morstinowa, Antoni Gołubiew, Stefan Kisielewski, Karol Wojtyła, Józef Tischner, Władysław Bartoszewski, Jerzy Zawieyski, Leszek Kołakowski, Czesław Zgorzelski. Stałe działy tematyczne takie jak Magazyn literacki, Ucho Igielne, Rzecz Obywatelska, Historia w Tygodniku, Nowa Europa Wschodnia, Europa Środka, Cybertygodnik, Unia dla Ciebie, Apokryf, Kontrapunkt – dobitnie świadczą o tym, że pismo to pełniło ważną kulturotwórczą i formacyjną funkcję dla kolejnych pokoleń polskiej inteligencji, której losy splatały się z ważnymi wydarzeniami w historii Polski po roku 1945
The history of „Tygodnik Powszechny” („The General Weekly”)
Founded in 1945 by Cardinal Adam Sapieha, „Tygodnik Powszechny” constitutes an exceptionally significant part of Polish intellectual history. For decades, this periodical was a platform for meetings, disputes and discussions for many prominent intellectuals, poets, writers, artists. One of the things that made „Tygodnik Powszechny” unique on a global scale is that its long-time editor-in-chief Jerzy Turowicz brought together the finest Polish intellectuals. After all, the greats who graced the pages of the weekly included Czesław Miłosz, Zbigniew Herbert, Stanisław Lem, as well as Andrzej Bardecki, Zofia Starowieyska-Morstinowa, Antoni Gołubiew, Stefan Kisielewski, Karol Wojtyła, Józef Tischner, Władysław Bartoszewski, Jerzy Zawieyski, Leszek Kołakowski and Czesław Zgorzelski. Permanent columns such as Literary Magazine, Needle’s Eye, the Civic Cause, History in the Weekly, New Eastern Europe, Central Europe, Cyberweek, EU for You, Apocrypha, Counterpoint – all clearly testify to the fact that this magazine played an important cultural and formative function for successive generations of the Polish intellectual elite, whose lives were intertwined with major events in Poland’s history after 1945.
Opiekun naukowy:
dr hab. Urszula Cierniak, prof. UJD
1.
Literatura polskiej i rosyjskiej emigracji
Badania emigrantologiczne znalazły się w centrum uwagi literaturoznawców w związku z powstaniem na XII Międzynarodowym Kongresie Slawistów w 1998 roku Komisji Emigrantologii Słowian, której jestem członkiem i w której pracach od wielu lat uczestniczę. Ideę intensyfikacji badań nad tożsamością i kulturą emigrantów wywodzących się spośród Słowian przedstawił prof. Lucjan Suchanek. Problemy samookreślenia emigrantów, ich akulturacji, adaptacji, a przede wszystkim literackiej aktywności twórczej w nowym, zarówno europejskim, jak i pozaeuropejskim środowisku wciąż jeszcze są niedostatecznie zbadane. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy jest negowanie w państwach, z których wywodzą się emigranci wartości kultury tworzonej przez uciekinierów z własnych krajów i stojąca za tym intensywna propaganda obrazu „zdrajców ojczyzny”, odstępców religijnych, sprzedawczyków, a nawet i wichrzycieli. Jest wiele fal i etapów emigracji Słowian (w tym Polaków i Rosjan). Różne są zatem tematy ich utworów, uprawiane gatunki, style. Badanie literatury polskiej i rosyjskiej emigracji należy do bardzo perspektywicznych i niezwykle interesujących. Proponuję skoncentrowanie się na twórczości pisarzy wieku XIX i XX.
The Literature of Polish and Russian Emigration
Emigrantology became the focus of attention of literary scholars in connection with the establishment of the Commission on Slavic Emigrantology at the XII International Congress of Slavists in 1998, of which I am a member and in whose work I have participated for many years. Professor Lucjan Suchanek presented the idea of intensifying research on the identity and culture of emigrants of Slavic origin. The problems of self-definition of emigrants, their acculturation, adaptation, and their literary activity in the new environment, both European and non-European, are still insufficiently researched. The literary heritage of the emigrants was very often negated in their country. Intensive propaganda created their image as „traitors to the homeland”, religious deviants, traitors and adventurers. There are many waves and stages of emigration of Slavs (including Poles and Russians). Therefore, the themes of their works, genres and styles are different. The study of Polish and Russian emigration literature is very prospective and extremely interesting. We propose to concentrate on the works of writers of the 19th and 20th centuries.
2.
Literatura i totalitaryzm
Temat funkcjonowania literatury w państwach totalitarnych (w tym szczególnie w ZSRR i Rosji) mimo licznych istniejących już na ten temat opracowań nadal należy do bardzo ważnych i istotnych. Historia dawna i najnowsza sprawiła, że losy Polaków i Rosjan nieustannie krzyżowały się. W ostatnich latach ma miejsce publikowanie wielu materiałów o charakterze archiwalnym, związanych z sytuacją twórcy uwikłanego w walkę z systemem, cenzurą i wynikającymi z niej ograniczeniami. Szczególnie ciekawie przedstawiają się publikacje wspomnień łagrowych i pamiętników zarówno samych Polaków, jak i Rosjan. Szczególną rolę odgrywają tu Fundacja „Memoriał” i Fundacja im. Andrieja Sacharowa. W publikowanych przez nich coraz liczniej nieznanych dotąd materiałach odnajdujemy nie tylko narracje na temat indywidualnych losów ich autorów, ale możemy śledzić ich kontakty literackie, inspiracje twórcze, badać materiały nieodkryte przez badaczy, a jednak bardzo cenne dla zrozumienia procesu historycznoliterackiego i stosunków kulturalnych polsko-rosyjskich.
Literature and Totalitarianism
The question of how literature functioned in totalitarian states (especially in the USSR and Russia) is still relevant and vital, despite numerous studies on the subject. The fates of Poles and Russians have constantly intersected, both in the past and in recent history. In recent years many archival materials have been published on artists caught up in the struggle against the system, censorship and the resulting restrictions. Interesting are the publications of camp diaries and memoirs of both Poles and Russians. The ”Memorial” Foundation and the Andrei Sakharov Foundation play a notable role here. In the growing number of hitherto unknown materials published by these foundations, we find not only narratives about the individual fates of their authors. There are also traces of their literary contacts and creative inspirations, undiscovered by researchers but valuable for understanding the historical and literary process and Polish-Russian cultural relations.
3.
Utopia i fantastyka w literaturze rosyjskiej
Literatura rosyjska wśród wszystkich literatur słowiańskich jest jedną z najbogatszych w utwory należące do utopii i fantastyki. Poczynając od nieśmiałych prób tworzenia w Rosji w końcu wieku XVIII (głównie na modłę zachodnią) utworów o charakterze utopii literackich poprzez wiek XIX (Bułharyn, Odojewski) twórcy podejmujący tytułową problematykę nie tylko dawali wyraz własnym fantazjom, ale także często nieśli ukryty przekaz, który stanowił polemikę lub przestrogę przed nadużyciami systemów politycznych, niefrasobliwości człowieka, braku świadomości społecznej. Możliwość wielopłaszczyznowego badania rosyjskich, ale także i polskich utworów utopijnych i fantastycznych stanowić może bardzo istotną i wartościową przygodę naukową dla wielu młodych badaczy literatury.
Utopia and Fantasy in Russian Literature
Russian literature among Slavic literature is one of the wealthiest works belonging to utopia and fantasy. The first attempts to create works of literary utopia in Russia took place at the end of the eighteenth century (mainly in Western fashion) and the beginning of the nineteenth century (Bulharyn, Odoyevsky). Authors dealing with the title issue expressed their fantasies and often carried a hidden message, which was a polemic or warning against the abuses of political systems, human carelessness and lack of social awareness. The possibility of a multifaceted study of Russian and Polish utopian and fantastic works can be a significant and valuable scientific adventure for many young literary scholars.
4.
Tradycjonalizm, konserwatyzm, konflikty religijne i zderzenie kultur w literaturze
Od kilkunastu lat coraz większego rozgłosu nabiera teoria „zderzenia cywilizacji” Samuela Huntingtona. Jednym z jej kluczowych punktów jest twierdzenie, że w dobie gwałtownego kryzysu tożsamości w stosunkach międzynarodowych znacznie większą rolę od sojuszy powstałych na bazie ideologii odgrywają przymierza określane przez kulturę i cywilizację. W tym procesie „zderzenia cywilizacji” szczególnemu przewartościowaniu podlegają tradycyjne wartości, zaś przywiązanie do własnej przeszłości i kulturowych korzeni staje się ważną składową myślenia konserwatywnego. Polska i Rosja należą do dwóch różnych kręgów cywilizacyjnych – katolickiego i prawosławnego lub, jak określał to Feliks Koneczny – łacińskiego i bizantyjskiego. Fakt ten rzutuje na odmienne podejście autorów pochodzących z obu krajów do własnej przeszłości, teraźniejszości, ale i przyszłości. Badanie narodowych wzorców kulturowych w przekazie literackim oraz odzwierciedlenie ich w literaturze będzie możliwe zarówno z osobna na gruncie literatury polskiej i rosyjskiej, jak i spojrzenia na tytułową problematykę w perspektywie porównawczej literatury Polski i Rosji.
Traditionalism, Conservatism, Religious Conflict, and the Clash of Cultures in Literature
Samuel Huntington’s „clash of civilisations” theory has been gaining prominence for the past several years. One of its key points is the claim that in times of violent identity crisis, alliances defined by culture and civilisation play a much more significant role in international relations than alliances formed based on ideology. In this process of the „clash of civilisations,” traditional values are particularly revalued. Poland and Russia belong to two different civilisations – Catholic and Orthodox, or as Feliks Koneczny called it, Latin and Byzantine. This fact implies a different authors’ approach from both countries to their past, present and future. Studying national cultural patterns in the literary message and their reflection in literature will be possible both on the grounds of Polish and Russian literature. We also assume the possibility of looking at the title issue from a comparative perspective of Polish and Russian literature.